Pojęcie

Definicję pacyfikału znajdziemy np. w słowniku terminologicznym sztuk pięknych. Brzmi ona następująco: „pacyfikał, relikwiarz w kształcie krzyża lub monstrancji, podawany wiernym do ucałowania (do XIII w. podczas mszy, przed komunią); wykonywany zazwyczaj ze srebra i bogato zdobiony, (nazwa od łac. pacificus - pokój czyniący)”. Szukając informacji o pacyfikale w innych językach dobrze wiedzieć, że po angielsku znajdziemy go pod pojęciem pax, a po włosku pace. Warto podkreślić, że to, czy przedmiot można nazwać pacyfikałem, zależy od jego funkcji, a nie formy.

W jakim celu wykorzystywano pacyfikał?

Zwyczaj składania pocałunku pokoju na specjalnie ku temu stworzonym przedmiocie (osculatorium, instrumentum pacis, pacificale) sięga XIII w. i wywodzi się z Anglii. Pacyfikału używano w okresie kiedy na Mszy świętej przekazywano znak pokoju w formie pocałunku. Ażeby zrozumieć, w jaki sposób wykorzystywano pacyfikał, zacytuję fragment statutu bpa płockiego Jakuba z Korzkwi Syrokomli: „We wszystkich kościołach na niedzielnych Mszach św. będzie się udzielać pocałunku pokoju. (…) Kapłan ucałuje wpierw Hostię św. a następnie asystującego diakona. Ten zaś zaniesie pocałunek pokoju dalej (…) następnie poda ludowi. W dalszym ciągu lud będzie go sobie udzielał nawzajem, każda z płci osobno, mężczyźni tylko mężczyznom, kobiety tylko kobietom. Jeżeli chodzi o stronę kobiet, diakon poda ten pocałunek posługując się przy tym Ewangeliarzem albo obrazkiem Chrystusa (na pacyfikale). Jednak z chwilą przyjęcia pocałunku przyniesionego w ten sposób, kobiety będą go sobie udzielać bezpośrednio. Udzielająca przy tym powie: Pokój tobie, przyjmująca zaś odpowie: Amen” (przekład za: Sczaniecki Paweł, Służba Boża w dawnej Polsce, s. 170). Pacyfikał mógł być też wykorzystywany w inny sposób: każdy wierny podchodził, aby indywidualnie ucałować pacyfikał lub pacyfikał wędrował wśród zgromadzonych i był przekazywany z rąk do rąk.

Podsumowując, rolą pacyfikału było umożliwienie przekazania pocałunku pokoju kobietom uczestniczącym w liturgii.

Jak wyglądał?

Pacyfikał często przybierał formę krzyżyka lub prostokątnej tabliczki, która mogła zawierać relikwie, mógł on być też okrągły lub mieć formę niewielkiego ołtarzyka. Pacyfikał mógł być ozdobionymi drogocennymi kamieniami, ornamentem lub scenami zaczerpniętymi z Pisma świętego. Oczywiście nie były to dowolne sceny, a takie, które w jakiś sposób nawiązywały do symboliki pokoju. Mogło to być przedstawienie Ukrzyżowania, Boże Narodzenie, któremu mógł towarzyszyć napis Pax hominibus bonae voluntatis (pokój ludziom dobrej woli, Łk 2,14), scena Zmartwychwstania z napisem pax vobis (pokój wam), którym Jezus przywitał swoich uczniów. Ze scen niebiblijnych, ale związanych ze znakiem pokoju, wykorzystywano przedstawienie Baranka Bożego z napisem dona nobis pacem (obdarz nas pokojem), co oczywiście wynikało z modlitwy eucharystycznej.

Warto dodać, że funkcję pacyfikału mógł pełnić też relikwiarz, który powszechnie był całowany przez wiernych na znak szacunku dla świętego.

Czasy współczesne

Obecny Mszał nie wspomina o pacyfikale, choć jak zauważa Nadolski: „była jeszcze o nim mowa w Ritus servandus z 1965”. Przepisy odnośnie przekazania znaku pokoju możemy znaleźć m.in. w OWMR w pkt 82. i 154. oraz w dodatku do OWMR zawierającym wskazania Episkopatu Polski, pkt 33. W żadnym z powyższych punktów nie ma mowy o pocałunku pokoju.

Paulina Kucaba

 


Literatura:

  • Nadolski Bogusław, Liturgika, tom IV Eucharystia, Poznań 1992
  • Sczaniecki Paweł, Służba Boża w dawnej Polsce, Poznań 1962
  • Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2003

 Ilustracje:

  • Wszystkie wykorzystane w tekście ilustracje pochodzą z Wikipedii